Πανηγύρια της Ικαρίας.- Παρελθόν, παρόν και μέλλον (μέρος Γ')

Πρώτα συμπεράσματα

Το πρώτο συμπέρασμα που βγαίνει μέσα από όσα έχουν αναπτυχθεί μέχρι τώρα, είναι ότι απαντήσεις στα ερωτήματα που μας απασχολούν, δεν μπορούμε να έχουμε μέσα από στατικές θεωρήσεις και επικλήσεις του «μαγικού» και του «ανεξήγητου». Απαντήσεις μπορούν να δοθούν μόνο μέσα από βαθειά μελέτη της πραγματικότητας, με τις αντιθέσεις της, τις εντάσεις της, τις συγκρούσεις, τις διαιρέσεις και τις συνθέσεις της. Μιας πραγματικότητας που έρχεται βαθειά μέσα από το χρόνο, σμιλεύεται μέσα στις δυσκολίες και τα αδιέξοδα του παρόντος και διαμορφώνει εξελίξεις.

Τρεις βασικές διαπιστώσεις αναδεικνύονται από μια τέτοια μελέτη:

1.- Η οικονομία της αγοράς και οι νόμοι της έχουν εισχωρήσει βίαια σε κάθε πτυχή της οικονομικής και κοινωνικής ζωής και στην Ικαρία. Το πανηγύρι δεν θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστο από αυτήν την επέλαση. Πιο πάνω περιγράφηκε χαρακτηριστικά ότι σε μεγάλη μερίδα των συμμετεχόντων και παρά τις ιδιορρυθμίες του, δεν αποτελεί παρά ένα τουριστικό προϊόν, ενώ οι ίδιοι δεν είναι παρά απλοί καταναλωτές προϊόντων και υπηρεσιών.

2.- Παρ’ όλα αυτά η δύναμη της παράδοσης και το ξεχωριστό δέσιμο του Ικαριώτη με τον τόπο του, η ισχυρή ικαριακή ταυτότητα, κρατούν ζωντανά βασικά χαρακτηριστικά του πανηγυριού, ώστε να διατηρείται σε υψηλά επίπεδα η αίσθηση της μοναδικότητας, του αντικομφορμισμού και, κατά μία έννοια, της «επαναστατικότητας» που δίνει το πανηγύρι στον συμμετέχοντα.

3.- Τέλος, εκείνο που αναδεικνύεται είναι ο καθοριστικός ρόλος και ταυτόχρονα η ευθύνη των κατά την Μαρία Μπαρέλη «ενεργών δρώντων της ιστορίας», των σύγχρονων Ικαριωτών σαν συνεχιστών της παράδοσης, σαν διαχειριστών του παρόντος και σαν εγγυητών της συνέχειας. Ένας ρόλος που κινδυνεύει κάτω από την πίεση της εμπορευματοποιημένης οικονομίας, αλλά και τον αρνητικό συσχετισμό, μεταξύ διοργανωτών-κατοίκων και επισκεπτών. Είναι πραγματικά λυπηρό να ακούει κανείς τους ντόπιους να παραπονούνται ότι αισθάνονται εκτοπισμένοι από το χώρο τους, τη στιγμή που αυτό δεν γίνεται αντιληπτό από τους πολλαπλάσιους επισκέπτες, μόνο και μόνο γιατί δεν το έχουν αντιληφθεί, ούτε τους το εξήγησε ποτέ κανείς.

Ο κίνδυνος για το μέλλον των πανηγυριών της Ικαρίας.

Η κατάσταση βρίσκεται σε ένα κρίσιμο μεταίχμιο. Η Ικαρία δεν αποτελεί κάποια φαντασιακή νησίδα της παράδοσης, του φολκλόρ και της πανηγυριώτικης διασκέδασης. Η καπιταλιστική βαρβαρότητα, σε συνδυασμό με τις συνέπειες της παρατεταμένης κρίσης, προχωράει ακάθεκτη και ξεθεμελιώνει τα πάντα στο διάβα της. Δεν νοιάζεται για όνειρα και ζωές που καταστρέφονται. Σε ένα τόπο και σε έναν πληθυσμό του οποίου το ηλικίας τριών χιλιάδων ετών γλωσσικό ιδίωμα εξαφανίσθηκε κυριολεκτικά μέσα σε λιγότερο από μια γενιά, πόση αντίσταση μπορεί να υπάρξει κόντρα στις επιβουλές, ενάντια στην παράδοση ή στον χαρακτήρα του πανηγυριού;

Οι κυβερνήσεις υπηρέτες του μεγάλου κεφαλαίου και των εγχώριων ή ξένων κέντρων οικονομικής αι πολιτικής εξουσίας του (ΕΕ, ΔΝΤ, ΕΚΤ κλπ.), Οι διάφοροι «ειδικοί» των πάνελς, ανάμεσά τους οι όψιμοι προπαγανδιστές του κοινωνικού δαρβινισμού, αυτοί που δηλώνουν ότι οι φτωχοί δεν πλουτίζουν επειδή πάσχουν από …ανικανότητα, καιροφυλακτούν.

Έχουμε ήδη γνωρίσει δημοσιεύματα όπου ερευνούν τους τζίρους των πανηγυριών, τα περιθώρια κέρδους, υπαινίσσονται κενά στη διαχείριση από τους υπεύθυνους των συλλόγων, καλούν με πλάγιο τρόπο την κεντρική διοίκηση να επέμβει για  την …αποτροπή διαφυγής φορολογικών εσόδων. δημοσιεύματα που την παραδοσιακή εθιμική προσφορά εργασίας των κατοίκων στο πανηγύρι ή ακόμα και στην υλοποίηση του κοινωφελούς έργου την βαφτίζουν απλήρωτη ή μαύρη εργασία. Επιχειρούν να κοστολογήσουν το πανηγύρι με τρόπο τόσο αγοραίο και τόσο κυνικό, προτείνουν λύσεις μεγαλύτερης κερδοφορίας, λες και αυτό ήταν ή πρέπει να είναι σήμερα το ζητούμενο.

Είναι έτοιμοι να προτείνουν «λύσεις», μόλις συναντήσουν ευήκοα αυτιά: Κάποια ιδιωτική επιχείρηση, ίσως μια επιχείρηση «ΣΔΙΤ», μια «Κοινσέπ» ή μια ΜΚΟ που θα αναλάβει το …management των πανηγυριών! Που θα προχωρήσει σε «συνέργειες» με επιχειρήσεις τουρισμού, επισιτισμού, παραγωγής και διάθεσης τροφίμων. Που θα εισάγει στα καριώτικα πανηγύρια το θεσμό του …χορηγού! Που θα εξασφαλίσει ανάπτυξη για τον «κόσμο του επιχειρείν», τον «κόσμο των αγορών» (όπως αυτοαποκαλούνται). Που δήθεν θα προσφέρει ακόμα και θέσεις εργασίας (αντί της …εθελοντικής εργασίας) στην βίαια προλεταριοποιούμενη καριώτικη κοινωνία, έστω και αν αυτές οι τελευταίες θυμίζουν τον εργασιακό μεσαίωνα που ήδη ισχύει στα αστικά κέντρα! Κι αν δεν πετύχουν τους στόχους τους …στάχτη και μπούρμπερη ας γίνουν όλα! Σιγά μη νοιάζονται για «πολιτισμό» και «παράδοση». Για την ακρίβεια, μισούν κάθε τι εναλλακτικό παραδοσιακό που αναδεικνύει την πνευματική πολιτισμική ένδεια ενός βάρβαρου συστήματος που κυβερνά τις ζωές μας και το μέλλον της κοινωνίας μας. Θεός και ταυτόχρονα μαμμωνάς τους η επίτευξη κερδοφορίας με κάθε μέσο!

Και από κοντά θα έρχεται και η κεντρική διοίκηση. Με 70% περικοπές ήδη στις επιχορηγήσεις προς τους δήμους, με απαγόρευση προσλήψεων, ίσως αύριο θα προτρέπει τα χωριά να κατασκευάζουν όλα τα απαραίτητα δημόσια έργα με τα χρήματα του πανηγυριού τους και με …εθελοντική εργασία!

Σαν γνήσιοι εκπρόσωποι των αγορών όμως, είναι κοντόφθαλμοι, όσο κοντόφθαλμος και άναρχος είναι ο ίδιος ο καπιταλισμός. Σαν γνήσιοι θιασώτες της αρπαχτής, δεν μπορούν να δουν μέσα από τους παραμορφωτικούς φακούς τους  τη μεγαλύτερη εικόνα που ξεδιπλώνεται γύρω από το παρόν και το μέλλον των πανηγυριών. Γιατί, αν θεωρήσουμε προς στιγμή ότι οι δεκάδες χιλιάδες επισκέπτες που είχαν ήδη ή ενδιαφέρονται να έχουν την εμπειρία ενός καριώτικου πανηγυριού αποτελούν το λεγόμενο target group καταναλωτών του συγκεκριμένου «προϊόντος», τότε θα προσέξουμε ότι στην ερώτηση «τι είναι αυτό που σας ελκύει στην Ικαρία και τα πανηγύρια της;» η απάντηση, πέρα από τις επί μέρους διαφοροποιήσεις είναι τρεις μόνο λέξεις:
ΜΟΝΑΔΙΚΟΤΗΤΑ!... ΑΝΤΙΘΕΣΗ!... ΕΚΡΗΞΗ!...

Όλοι οι επισκέπτες διατείνονται ότι αυτό που συναντούν και βιώνουν στην Ικαρία και που δεν θέλουν να χάσουν, είναι το ότι σε κάθε στιγμή βρίσκονται αντιμέτωποι με μοναδικές αντιθέσεις που δεν μπορούν να βρουν οπουδήποτε αλλού. Όλοι όμως γνωρίζουμε από πού προέρχεται αυτή η «μοναδικότητα των αντιθέσεων». Από την ισχυρή ακόμα παράδοση των τελευταίων αιώνων, του πολιτισμού του κοινοτισμού, της ισχυροποίησης της κουλτούρας του δώρου και της προσφοράς, της αναπαλλοτρίωτης ικαριακής ταυτότητας. Αν καταστραφεί με την εμπορευματοποίηση αυτή η βάση, αν ακολουθώντας τα πρότυπα άλλων τουριστικών νησιωτικών τόπων, επιβληθούν «μοντέλα αποτελεσματικότερης  ανάπτυξης», Τότε είναι βέβαιο ότι θα καταστραφεί η κοινωνική βάση αυτής της «μοναδικότητας». Το «προϊόν», θα μοιάζει με εκείνα των άλλων προηγμένων τουριστικά νησιών. Και ο εν δυνάμει καταναλωτής τουρίστας δεν θα έχει κανέναν ιδιαίτερο λόγο να έρθει στην Ικαρία, αφού θα βρίσκει το ζητούμενο προϊόν φθηνότερα, πλησιέστερα και σε καλύτερες συνθήκες από άποψη υποδομών.

Υπάρχει βέβαια και η εναλλακτική(;) που εύκολα θα μπορούσαν να μας φέρουν οι αμερικανίζοντες οπαδοί του Φρίντμαν και της σχολής του Σικάγου: Η μεταφορά στην Ικαρία του γνωστού από τα τέλη του 19^ου αιώνα «Wild West Show» με τον διαβόητο Buffalo Bill, τον Wild Bill Hickok και άλλους ξοφλημένους ινδιανοφάγους καουμπόυς, που έστηναν στις ΗΠΑ υπαίθριες παραστάσεις με δεκάδες εξαθλιωμένους Ινδιάνους σαν κομπάρσους! Ποιος αλήθεια μπορεί να φανταστεί ένα στημένο πανηγύρι-κονσέρβα που θα «μεταφέρεται» βάσει προγράμματος εντός ή εκτός Ικαρίας; Εκεί πια, τελειώνουν όλα!...

Συμπερασματικά: Η συνέχιση της παρούσας κατάστασης, δεν προμηνύεται καλή για την Ικαρία, για τους Ικαριώτες, για τα πανηγύρια τους που σήμερα εντυπωσιάζουν τόσο, για την ικαριακή κοινωνία και οικονομία, για τον λαϊκό τουρισμό στην Ελλάδα. Επεκτείνοντας μια συνηθισμένη έκφραση, μπορούμε να πούμε ότι

«χωρίς πανηγύρια, δεν πρόκειται να υπάρξουν Καριώτες. Και χωρίς Καριώτες δεν πρόκειται να υπάρξουν πανηγύρια».

Σκέψεις για μια εναλλακτική διέξοδο διάσωσης και μετεξέλιξης των πανηγυριών.

Κι όμως… Τα πράγματα μπορούν να μην είναι τόσο μαύρα όσο φαίνονται. Απόδειξη γι’ αυτό, αποτελεί η ίδια η ικαριώτικη παράδοση, και ο πολιτισμός της. Άντεξαν μέσα από συμπληγάδες τόσους αιώνες, αντέχουν σήμερα. Και τα δύο, παράδοση και πολιτισμός,  είναι αναπόσπαστα δεμένα με τον παράγοντα άνθρωπος. Οι ισχυρές αντιστάσεις ενάντια στη βάρβαρη επέλαση του σήμερα, δεν είναι άσχετες από αυτόν τον άνθρωπο, όπως διαμορφώθηκε μέσα από τις αντιφάσεις της κάθε εποχής, απόχτησε κοινωνική συνείδηση, προσαρμόστηκε στο περιβάλλον του και το προσάρμοσε στις ανάγκες του. Μια κοινωνική διεργασία που δεν σταμάτησε ποτέ και δεν πρόκειται να σταματήσει, όσο θα υπάρχουν άνθρωποι σε αυτόν τον τόπο.

Τον καθοριστικό ρόλο και την ευθύνη, την έχουν αυτή τη στιγμή οι μόνιμοι κάτοικοι του νησιού. Είναι αυτοί που φέρουν αδιάλειπτα το βάρος της παράδοσης και το διεκπεραιώνουν κάθε χρόνο μέσα από αντίξοες συνθήκες, μέσα από αντιφάσεις και εξωγενείς πιέσεις, μέσα από αδυναμίες και λάθη, μέσα από μια αφοσίωση που ξεπερνάει το τοπικό και απλώνεται αρκετά μακρύτερα.

Φυσικά η ιστορία δεν χτίζεται προς τα πίσω. Κάποια πράγματα έχουν αλλάξει ανεπιστρεπτί και αυτό δεν μπορεί να αγνοηθεί. Το μεγαλύτερο λάθος θα ήταν μια προσπάθεια στατικής αναπαραγωγής ενός νεκρού παρελθόντος. Πρέπει να είναι κάθε στιγμή καθαρό, ότι σε αυτόν τον αγώνα ο εχθρός είναι η επικράτηση των νόμων της αγοράς και όχι η νεωτερικότητα και η εξέλιξη γενικά.

Ένα «κίνημα για την προάσπιση της παράδοσης των πανηγυριών» πρέπει να αναπτυχθεί τόσο τοπικά, όσο και σε όλο το νησί. Ένα κίνημα από τα κάτω, σε κάθε σύλλογο, σε κάθε χωριό, για κάθε πανηγύρι ξεχωριστά. Το πανηγύρι πρέπει να γίνει υπόθεση όλων, πέρα από συγκρούσεις, πικρίες και αντιπαλότητες. Το πανηγύρι ανήκει σε όλους και όλοι ανήκουν σε αυτό. Δεν είναι απλά μια ακόμα επανάληψη, δεν είναι ένα ακόμα «κοινωφελές έργο". Είναι η ζήδωρη ανάσα της κοινότητας των Ικάριων.

Ένα συντονιστικό όργανο όλων των συλλόγων και επιτροπών που οργανώνουν σταθερά πανηγύρια, θα πρέπει να λειτουργεί, ίσως υπό την αιγίδα του Δήμου και σε συνεργασία με φορείς πολιτισμού του νησιού. Στόχοι του η συνεννόηση, η πληροφόρηση, ο συντονισμός και η εκλογίκευση. Η αναγκαιότητά του είναι αδήριτη, από τη στιγμή που όλο το νησί λειτουργεί πλέον ενιαία και η επιτυχία ή αποτυχία του κάθε πανηγυριού δεν είναι θέμα μόνο του κάθε χωριού. Όλα πια είναι αλληλεξαρτώμενα.

Το πανηγύρι πρέπει να περάσει πάλι στον έλεγχο των μόνιμων κατοίκων. Είναι το πανηγύρι του χωριού και όχι των επισκεπτών. Οι κάτοικοι του χωριού το βιώνουν και το γιορτάζουν σαν οικοδεσπότες ενώ οι επισκέπτες σαν φιλοξενούμενοι, απολαμβάνουν τις υπηρεσίες που τους προσφέρονται. Ο μεγάλος συγκριτικά αριθμός τους δεν μπορεί να αλλάξει αυτή την καθοριστική μορφή σχέσης, αλλιώς χαμένες είναι και οι δύο πλευρές. Και αυτό μπορεί να αποτραπεί σχετικά εύκολα με τη σωστή ενημέρωση.

Ένα ενημερωτικό φυλλάδιο με το ανάλογο καλωσόρισμα μπορεί να μοιράζεται σε όλους τους συμμετέχοντες. Η ιστορία του πανηγυριού, μια ενημέρωση για τις διαδικασίες προετοιμασίας, μια νοερή ξενάγηση στον τόπο και το χρόνο, ίσως ένα «μουσείο του πανηγυριού» με φωτογραφίες, παλιό εξοπλισμό, έγγραφα, ένας κατάλογος με κοινωφελή έργα που ολοκληρώθηκαν χάρη στο πανηγύρι αναμνηστικές πλακέτες σε κάποια σημαντικά από αυτά κλπ. Στο φυλλάδιο τέλος θα μπορούσαν να περιέχονται ακόμα και υποδείξεις προς τους φιλοξενούμενους σχετικά με τον άτυπο «κώδικα συμπεριφοράς» των πανηγυριών. Ας μην ξεχνάμε ότι οι περισσότεροι γνωρίζουν ελάχιστα για τα πανηγύρια και, καθώς δεν τους ενημερώνει κανείς, νομίζουν ότι μπορούν να κινούνται χωρίς έλεγχο, όπως τους βολεύει ή όπως κάνουν οι προηγούμενοι.

Μικρές ομάδες νεολαίων κυρίως θα μπορούσαν να παίξουν το ρόλο της ομάδας υποδοχής, ενημέρωσης, διευκόλυνσης, διακριτικής εποπτείας για την αποφυγή κρουσμάτων παραβατικότητας. Είναι πολύ σημαντικό οι επισκέπτες να γίνουν συνειδητοί γνώστες και κοινωνοί της κουλτούρας και της παράδοσης του πανηγυριού, ώστε να γίνουν πιο ένθερμοι προπαγανδιστές, με τη συναίσθηση ότι το πανηγύρι είναι κατά κάποιο τρόπο και δική τους υπόθεση. Είναι πολύ σημαντικό επίσης να αισθάνονται κοινωνοί της κουλτούρας του πανηγυριού στο σύνολό της, να αποκτούν σωστά μέτρα σύγκρισης, να μπορούν αύριο να ξεχωρίσουν ένα πανηγύρι από ένα «πανηγύρι».

Πρέπει να υπάρχει σύνδεση όπου είναι δυνατόν του πανηγυριού με το καλοκαιρινό πρόγραμμα πολιτιστικών δράσεων της περιοχής. Να μην είναι τελείως ξεκομμένα από τις άλλες πολιτιστικές δράσεις αλλά και με τις γενικότερες διεκδικήσεις του ικαριώτικου κινήματος. Ειδικά σε ό, τι αφορά τις διεκδικήσεις του Δήμου έναντι της Κεντρικής Διοίκησης και γενικά τις κινηματικές δράσεις για την προάσπιση των «κοινών», τα πανηγύρια πρέπει και μπορούν να είναι σημεία προβολής και ζύμωσης. Η ανάδειξη των «κοινωφελών έργων» που έγιναν χάρη στο πανηγύρι, μπορεί και πρέπει να αναδεικνύει την αναγκαιότητα της συλλογικής δράσης για όλα τα ζητήματα, τη διεκδίκηση του δικαιώματος για την κάλυψη των σύγχρονων αναγκών του ανθρώπου, μέχρι την αποκάλυψη του ρόλου της κεντρικής διοίκησης

Οργανωμένη προβολή του πανηγυριού με προσκλήσεις δημοσιογράφων κλπ. μπορεί να φέρει την πλήρη εικόνα που βγαίνει προς τα έξω πιο κοντά στην πραγματικότητα. Θετική σε αποτελέσματα μπορεί να είναι και μια σύνδεση της προσπάθειας ανάπτυξης θεματικού τουρισμού και επιμήκυνσης της τουριστικής περιόδου, με το «άπλωμα» των πανηγυριών σε μεγαλύτερη περίοδο.

Σε κάθε περίπτωση, η αποφυγή κινήσεων και δράσεων που οδηγούν σε υποταγή στις σειρήνες των αγορών και ενθαρρύνουν σχέδια εμπορευματοποίησης πρέπει να θεωρείται βασικό ζητούμενο, για όσους πιστεύουν στην ανάγκη προάσπισης του χαρακτήρα των καριώτικων πανηγυριών.

Σαν Επίλογος

Όσα εκτέθηκαν παραπάνω, αποτελούν ακατέργαστες σκέψεις και ιδέες, που πήραν μια πρώτη μορφή μετά από εξαντλητική μελέτη και διεξοδική συζήτηση με αρκετούς συντοπίτες, τους οποίους και ευχαριστώ θερμά για το χρόνο που μου διέθεσαν. Στόχο έχουν να συμβάλουν στο ξεκίνημα ενός διαλόγου, ανάμεσα σε όσους αγαπάνε πραγματικά και ενδιαφέρονται για το παρόν και το μέλλον της Νικαριάς μας, είτε σαν γενέθλιου τόπου, είτε από βιωματικό δέσιμο. Ενός διαλόγου όμως που δεν θα καταλήξει στα αζήτητα των ικαριακών ηλεκτρονικών σελίδων, όπου ήδη υπάρχουν αποθηκευμένες πολλές ενδιαφέρουσες εργασίες ή επισημάνσεις. Ενός διαλόγου που δεν θα αναπαράγει αντιιπαλότητες οποιασδήποτε προέλευσης, ούτε και θα τις αγνοεί, αλλά θα επιχειρεί να "περάσει μέσα από αυτές στο δρόμο της αναζήτησης μιας νέας ποιότητας. Ενός διαλόγου που θα στοχεύει στη λήψη γενναίων αποφάσεων για το καλό του τόπου μας. Γιατί, κατά τη γνωστή αρχαία ρήση:

ΟΙ ΚΑΙΡΟΙ ΟΥ ΜΕΝΕΤΟΙ!...

      

Σημείωση 1. 

 Όπως αναφέρθηκε ήδη, πολύτιμο θεωρητικό και μεθοδολογικό βοήθημα στο οποίο στηρίχτηκε η εργασία αυτή απετέλεσε η εξαιρετική δουλειά της συντοπίτισσας Μαρίας Μπαρέλη Γαγλία με τίτλο «Το Ικαριώτικο πανηγύρι, το δώρο και τα κοινά» όπως βρίσκεται δημοσιευμένο στο e-book «Διάλογοι ενάντια στην κρίση – Διάλογοι από και με αφορμή το 1^ο Σεμινάριο Ματαρόα στην Ικαρία», Εκδόσεις ελεύθερες πτήσεις, Ιούλιος 2014, σε επιμέλεια: Μαρία Μπαρέλη-Γαγλία & Αργυρώ Φάκαρη.

Σημείωση 2.
- Το πρώτο μέρος αυτής της δουλειάς βρίσκεται εδώ
- Το δεύτερο μέρος βρίσκεται εδώ

Σημείωση 3.
Οι φωτογραφίες έχουν ληφθεί από αυτές που κυκλοφορούν ελεύθερα στο διαδίκτυα. Αν υπάρχει πρόβλημα με τη δημοσίευση κάποιας από αυτές, παρακαλώ επικοινωνείστε.    

                                                              

                                                                    Ιούνιος 2017

                                                            Κων. Χ. Χαραλαμπίδης

                                                mypoliticalandhistoricaldiaries.blogspot.com

                (kostax@otenet.gr)